مزاج در طب سنتی، آنطور که در " ذخیره خوارزمشاهی" آمده است، از ترکیب عناصر چهارگانه متضاد در بدن پدید می آید. مزاج شناسی از مباحث اصلی در طب اخلاط است که معمولا به نام گرمی و سردی بین مردم شناخته شده است. مفهوم مزاج هم در طب سنتی و هم در مباحث فلسفی نقش مهمی بازی می کند.
بنابه گفته ایی مزاج کیفیتی است که بر اثر واکنش بین عناصر چهارگانه جسم حاصل می شود. علم مزاج شناسی توانسته امروزه نیز جای خود را در میان سایر رشته های پزشکی باز کند. مزاج شناسی به ما کمک می کند تا بتوانیم برنامه بهتری برای تغذیه، ورزش و پوشش خود و در نتیجه سلامتی بیشتر به کار بگیریم.
بدن انسان از ترکیب آب، هوا، خاک و آتش ساخته شده ولی این عناصر چهارگانه که باعث رشد و نمو موجودات می شوند به مقادیر مختلفی در بدن انسان ها وجود دارند. کم و یا زیاد بودن هر یک از این عناصر در بدن هر فرد می تواند ویژگی های خاصی به او بدهد.
تاریخچه علم مزاج شناسی
سقراط حکیم یونانی، خوراکی ها را به چهار دسته گرم، سرد، خشک و تر تقسیم کرد. او اعتقاد داشت حفظ تعادل در مصرف این چهار دسته ضامن سلامتی است. بعد از سقراط، جالینوس نظریات وی را تنظیم کرد و به عنوان نظریه اخلاط اربعه ارائه داد. ابوعلی سینا دانشمند بزرگ ایرانی، قرن ها بعد با مطالعه و تحقیق درباره نظریات سقراط و جالینوس، کتاب " قانون" را نوشت. او در این کتاب 9 نوع مزاج برای انسان در نظر می گیرد که عبارتند از: سرد، سرد و تر، سرد و خشک، گرم، گرم و تر، گرم و خشک، تر، خشک، و مزاج معتدل.
انواع مزاج
طبق نظر حکمای قدیم مزاج معتدل ثابت وجود ندارد و هر کس کمابیش گرفتار غلبه یکی از مزاج هاست ولی در عین حال امکان تغییر مزاج وجود دارد. مزاج های رایج مزاجهای مرکبند و شامل صفراوی( گرم و خشک)، دموی( گرم و تر)، بلغمی( سرد و تر) و سودایی( سرد و خشک) هستند. این مزاج ها به صورت ژنتیکی با ما بدنیا می آیند ولی می توانند با تغییرات آب و هوایی و جغرافیایی تغییر کرده و یا کم و زیاد شوند. می توانند با خوراکی های معینی یا بوییدن رایحه های مخصوصی تعدیل شوند.
چطور بفهمیم مزاجمان چیست؟
اگر مقدار عناصر متضاد در ترکیب بدن فرد برابر باشند مزاج او به اصطلاح طب سنتی معتدل است. افرادی که دارای مزاج گرم و خشک هستند اصطلاحا صفراوی نامیده می شوند، رنگ چهره و چشم هایشان رو به زردی می زند، پوست و دهان و بینی آنها خشک، زبانشان خشک و زبر و گاهی تلخ است. عطش آنها زیاد و اشتهایشان کم است. خوابشان کم بوده و زود عصبانی می شوند.
افراد دموی، دارای مزاج گرم و تر هستند. رنگ چهره یشان قرمز و هیکل آنها درشت و چهارشانه است. معمولا کسل و بی حالند و خواب سنگینی دارند. افراد دموی مزاج معمولا خوش اخلاق و با نشاط و شجاع و مطیعند.
سوداوی مزاج ها یعنی کسانی که مزاج آنها سرد و خشک است دارای پوستی تیره و خشک و بی طراوت هستند. نگرانی و فکر و خیال زیاد باعث می شود این افراد خواب ناآرامی داشته باشند. سوزش سرمعده، گرفتگی در ناحیه گلو و درد در عضلات پا معمولا از علائم نامتعادل بودن افراد سوادوی است.
مزاج سرد و تر ویژه افراد بلغمی است. این افراد چهره ایی سفید با پوستی سرد و نرم و شفاف دارند. آب دهان زیاد، کمی عطش، تنبلی، از علائم دیگر این نوع مزاج است. بلغمی ها اکثرا خوش خوابند و صبح ها به سختی از خواب بلند می شوند. خوراکی هایی مثل ماست و دوغ و سردیجات اذیتشان می کند و بلغم آنها را افزایش می دهد.
مزاج اعضای بدن
عناصر چهارگانه در اعضای بدن به مقادیر متفاوت یافت می شوند. در تمام قسمت های بدن می توان وجود آب، هوا، خاک و آتش را دید البته با نسبت های مختلف. برای مثال آتش که کار آن سوزاندن و تولید انرژی و گرماست در دستگاه گوارش بیشتر یافت می شود و یا در خون ترکیب آب و آتش به چشم می خورد. هوا در تک تک سلول ها و به ویژه در ریه ها جریان دارد و خاک و عناصر موجود در آن در تمام بافت های بدن وجود دارد.
دانستن مزاج چه فایده ایی دارد؟
دانستن مزاج می تواند در انتخاب سبک زندگی، تغذیه، نوع فعالیت های بدنی، انتخاب پوشاک در هر فصل سال و هر نقطه جغرافیایی و به طور کلی در داشتن زندگی سالمتر و بهتر به ما کمک کند.
مزاج و طول عمر
رعایت کردن نکاتی که به تعدیل مزاج انسان کمک می کند می تواند بر سلامتی و در نتیجه طول عمر انسان اثر بگذارد. هر چقدر بتوانیم مزاج خود را سالمتر و متعادلتر نگه داریم از عمر طولانی تر و مفیدتری برخوردار خواهیم بود.
حالات روحی و روانی
همانطور که در بالا اشاره کردیم هر مزاج دارای خصوصیات روحی و روانی ویژه ایی است که بستگی به مقدار عناصر موجود در بدن دارد. با متعادل کردن دائمی مزاج و تعادل بخشیدن به جسم، حالات روحی و روانی افراد هم متعادل می گردد.
رابطه مزاج و فصول سال
هریک از فصل های سال مثل بدن انسان دارای مزاج خاصی هستند. بوعلی سینا فصل بهار را بر حسب مزاج معتدل می داند. حکیم جرجانی معتقد بود فصل بهار اگر در مزاج اصلی خود باشد معتدل ترین فصل است و طبع خون و روح دارد و برای همین رنگ پوست افراد را گلگون می کند. فصل بهار با افراد از هر سنی موافق است و همه را معتدل می کند. ولی بروز بیماری در افراد پرخور و کم تحرک در این فصل زیاد است. توصیه می شود در این فصل از لباس های پنبه ایی نازک، کرباس برای پوشش و عطرهای مشک، عنبر، گلاب برای بوییدن و رایحه درمانی، و خوراکی های لطیف مثل شربت زرشک، سکنجبین و سبزی و میوه های بهاری استفاده شود.
مزاج فصل تابستان گرم و خشک است. این فصل برای افراد مسن و بلغمی مزاج ها ایده آل است. بوعلی سینا در کتاب قانون اشاره دارد که بیماری ها در فصل تابستان سریعتر خوب می شوند ولی در نقاط مرطوب امکان ابتلا به بیماری ها بیشتر است. در تابستان استفاده از لباس های کتانی و بوییدن بید، نیلوفر، کافور و خوردن خوراکی هایی مثل آلبالو، گیلاس، کاهو، کدو خیار و خرفه و سیفی جات و میوه های فصل توصیه می شود.
پاییز برحسب مزاج سرد و خشک است. این فصل به سبب تغییرات دما تحلیل دهنده قوای بدن و بروز امراض مختلف است. پوشیدن لباس های پشمی، بوییدن عطرهای گرم مثل گلاب وپرتقال مصرف خوراکی هایی مثل مغز بادام و پسته، سیب و انار و مرکبات و خوراکی های مایع و گرم در پاییز می تواند تا حد زیادی از بروز بیماری ها جلوگیری کند.
مزاج فصل زمستان سرد و تر است. زمستان برای افراد صفراوی مطبوع و برای افراد بلغمی ناخوشایند است. لباس های پشمی و پنبه ایی، بوییدن عود و عنبر و خوردن غذاهای گرم و نسبتا سنگین مناسب فصل زمستان است.
تحقیق و نگارش: شهلا قاسمیان دستجرد