هنر درمانی چیست؟

"هنر، روح را از گرد و غبار زندگی روزمره پاک می کند."
پابلو پیکاسو

هنر درمانی، روش درمانی است که در آن با استفاده از انواع فعالیت های هنری، به درمان بیماران می پردازند. در این روش از هنرهای مختلف مثل نقاشی، مجسمه سازی، کلاژ یا تکه چسبانی، نمایش، موسیقی، عکاسی، فیلمسازی و نویسندگی و... کمک می گیرند. تحقیقات نشان داده است که هنر درمانی روشی بسیار موثر برای درمان بیماری‌های روحی نظیر اضطراب و استرس، اختلال دو قطبی، اوتیسم، رفتارهای ناهنجار متاثر از عقب ماندگی ذهنی، ترس، خشم، آلزایمر و زوال عقل، بدبینی، غم و ناامیدی، اختلالات روحی پس از سوانح، ترک اعتیاد و همچنین بیماری‌های جسمی مانند زخم معده و بیماری‌های گوارشی و قلبی که منشاء آنها ناراحتی های روحی است دارد.

 
هنر درمانی تاثیرات فوق العاده‌ایی بر روی افراد مختلف اعم از کودکان و بزرگسالان دارد. مهمترین این تاثیرات عبارتند از:
•    افزایش تمرکز و حافظه
•    افزایش اعتماد به نفس و شجاعت
•    افزایش آرامش
•    ایجاد خلاقیت
•    بهبود رفتارهای اجتماعی و گروهی
•    مسئولیت پذیری بیشتر
•    ایجاد شادمانی
•    افزایش امید و انگیزه بیشتر برای زندگی
هدف استفاده از این روش، به وجود آوردن مهارت های هنری نیست بلکه درمان بیماری‌های روحی و روانی و کشف توانایی های افراد است. هر دوره هنر درمانی، تفاوت زیادی با کلاس های هنری دارد. در کلاس های هنری روی افزایش مهارت‌های هنری فرد کار می‌شود ولی در هنردرمانی، نتیجه کار هنری اهمیت چندانی ندارد و نباید توقع به وجود آوردن آثار هنری عالی و بی عیب و نقص داشت، بلکه فقط روند فعالیت، و نتیجه آن در بهبود شخصیتی، روحی و روانی، و جسمی افراد است که مهم می باشد.

تاریخچه هنر درمانی

تاریخچه هنر درمانی شاید به قدمت تاریخچه روان درمانی باشد. ارسطو به نقش هنر در آرامش ذهن و روح انسان معتقد بوده است. زیگموند فروید به بررسی حالات درونی هنرمندان از طریق تجزیه و تحلیل آثار هنری آنها می پرداخت. وی اعتقاد داشت که می توان به شخصیت درونی هنرمند از طریق آثارش پی برد. ولی شروع آن به شکل امروزی و شناخته شده آن، به اواسط قرن بیستم بر می گردد. ابتدا با کشف برخی از روانشناسان مثل فلورانس گودیناف در مورد اینکه می توان بهره هوشی کودکان را از طریق نقاشی اندازه گرفت، و بعد بررسی اختلالات روحی و روانی کودکان و بزرگسالان توسط روانکاوانی چون کرامر، با  کمک تجزیه و تحلیل نقاشی ها و خطوطی که بر روی کاغذ رسم می کردند. با آزمایشات و تحقیقات بیشتر معلوم گشت که هنر نه تنها وسیله مناسبی برای پی بردن به دنیای درونی افراد می باشد، بلکه وسیله مناسبی برای درمان بیماری های مختلف نیز هست.
هنر درمانی چگونه به بهبود بیماران کمک می کند؟
در بیمارستان‌ها و کلینیک‌های روانکاوی و روان درمانی، تیم های متخصص روان درمانی و هنردرمانی فعالیت دارند. این تیم ها متشکل از روانشناسانی است که با هنر آشنایی کامل دارند و هنرمندانی که روانشناسی می دانند. روند درمان می تواند به شکل فردی یا گروهی باشد. 
در جلسه اول، آزمایشی برای تشخیص نوع بیماری از طریق انجام یک کار هنری توسط فرد بیمار صورت می گیرد. اغلب کسانی که مراجعه می کنند از بیماری یا بیماری های خود آگاهند، لذا روان درمانگر می تواند از آنها بخواهد که بیماری خود و علت مراجعه را بیان کنند. انتخاب هنر می تواند از طرف بیمار باشد. روان درمانگر می تواند برحسب علایق بیمار، نوع هنر را انتخاب کند. اگر بیمار مردد بود و یا نمی دانست به چه نوع هنری علاقه دارد، می توان هنرهای مختلف را به او پیشنهاد کرد و بیمار از طریق امتحان روش های مختلف، مناسبترین آنها را طبق روحیات و علایق خود انتخاب کند.
فرد بیمار ضمن انجام فعالیت هنری همچنان که افکار و احساسات خود را آزادانه بیان می کند، آنها را بیرون ریخته و از اندوه و خشم و سایر احساسات منفی ناشی از آن خلاصی پیدا می کند. هنر درمانی نه تنها به عنوان یک درمان تکمیلی، حتی گاهی به عنوان درمانی کامل و قطعی جواب می دهد. طوری که به کارگیری آن به تنهایی، نیاز به استفاده از دارو و سایر روش‌های روان درمانی را از بین می برد.
بعد از اتمام یک کار هنری توسط بیمار، از او خواسته می شود درباره اثرخود توضیح دهد. این کار باعث می شود بیمار نیز از افکار و احساسات خود آگاه شده و شاید جواب خود را در حین شرح احساساتش بیابد. بسیاری از افراد هنگام بوجود آوردن یک اثر هنری، آنرا ناآگانه انجام می دهند ولی در واقع مشغول برون ریزی و فرافکنی درون خود هستند. 

برای استفاده از این روش به چه استعدادی نیاز است؟

استفاده از هنر درمانی نیازی به هیچ تخصص و استعداد ویژه ای ندارد. آزمایشات نشان داده اند که افرادی که تا به حال هیچگونه کار هنری انجام نداده‌اند وقتی قلم و کاغذی به آنها داده شده توانسته‌اند احساسات خود را به خوبی منتقل کنند. این روش علاوه بر درمان اختلالات روحی و جسمی، وسیله فوق العاده ایی برای کشف استعدادها و توانایی‌های فردی و همچنین افزایش تمرکز و حافظه شناخته شده است. بارها دیده شده افرادی که اظهار داشته اند هیچگونه استعدادی ندارند و حتی نمی توانند خطی بر روی کاغذ بکشند پس از گذراندن این دوره روانکاوی، استعدادهای فراوانی در خود کشف کرده اند.

آیا هنر درمانی تنها مختص بیماران است؟

هنر درمانی فقط مختص بیماران نیست. همانطور که در بالا اشاره شد در بسیاری از افراد باعث بروز استعدادها و توانایی های بسیار شده و همچنین باعث افزایش خلاقیت، قدرت تمرکزو افزایش اعتماد به نفس می گردد. هنر درمانی گروهی به خصوص در کودکان آنها را اجتماعی تر می کند و کار هنری تیمی باعث افزایش نشاط و ایجاد حس مسئولیت در افراد خردسال و بزرگسال می شود. 

بهترین هنر درمانگر خودت را پیدا کن

هنر درمانگر شخصی است که باید هم بر هنر و هم بر روانشناسی احاطه کامل داشته باشد. باید بتواند از طریق مشاهده آثار هنری پی به حالات درونی افراد برده و شخصیت آنها را نقد کند. پیدا کردن هنر مناسب و مورد علاقه باید از جانب بیمار و یا فردی که هنر درمانی را انتخاب می کند صورت پذیرد. این انتخاب می تواند پس از امتحان روش های مختلف انجام شود.  راه ها و روش های درمانی متعددی وجود دارد.
موسیقی درمانی - موسیقی درمانی به دو روش انجام می گیرد. با نواختن ساز توسط بیمار یا گوش دادن به موسیقی های آرامش بخش. بیمار می تواند یک یا چند ساز را به دلخواه خود انتخاب کرده و نواختن آنها را بیاموزد. برای بیمارانی که یادگیری موسیقی ونواختن سازهای تخصصی دشوار است، انتخاب سازهای ساده تر مانند بلز یا درام پیشنهاد می شود. 
 انتخاب موسیقی که شنیدنش برای درمان به کار می رود باید حساب شده باشد. موسیقی درمانی نباید غم انگیز و یا خیلی شاد باشد، موسیقی های خیلی شاد احساسات هیجانی را در بیمار برمی انگیزانند و موسیقی های غم انگیز اندوه آنها را افزایش می دهد. موسیقی های کلاسیک ملایم و موسیقی های مخصوص مدیتیشن برای موسیقی درمانی مناسبند. خواندن ترانه و سرود توسط افراد نیز کمک زیادی به تخلیه احساسات ناخوشیند درونی و رسیدن به آرامش و حس خوشایند می کند.

نمایش درمانی - اجرا تاتر یکی از روش های موثر هنر درمانی است. نمایش، کاری گروهی است و حفظ کردن نقشی که قرار است ایفا شود، قدرت تمرکز و اعتماد به نفس را بسیار افزایش می دهد. در کلنیک های گفتاری درمانی، به افراد توصیه می شود از طریق تعریف داستان در آینه و یا بازی کردن نقشی در یک گروه نمایشی، تسلط و اعتماد به نفس شان را بر افکار و گفتار خود افزایش دهند.
کلاژ یا تکه چسبانی - برخی افراد زیاد به نقاشی کشیدن علاقه نشان نمی دهند ولی به جای آن تمایل به درست کردن کاردستی دارند. می توان از آنها خواست که با بریدن عکس های مجلات و یا با بریده کاغذهای رنگی وچسباندنشان بر روی یک صفحه مقوایی تابلویی هنری درست کنند. خلق این آثار هنری شادی زیادی در بیماران بوجود می آورد و به آنها می قبولاند که می توانند کاری انجام داده و با موفقیت آنرا به پایان برسانند.
مجسمه سازی - در این روش خمیر یا گل مجسمه سازی را در اختیار بیماران قرار داده و از آنها خواسته می شود که صورتک هایی بسازند.این  صورتک ها می تواند موضوعات مختلفی داشته باشد از قبیل غم، خشم، ترس، نفرت، کینه و... از بیمار خواسته می شود احساس درونی خود را به شکل صورتکی خلق کند و سپس درباره آن صحبت کند و بگوید چه حسی را می خواسته نشان بدهد. بدین طریق آن حس درونی خود را بیرون ریخته و احساس راحتی و آرامش می کند.
نقاشی درمانی - یکی از انواع پرکاربرد هنر درمانی است. در این روش ابزار مختلفی مثل مداد، خودکار، ماژیک، آبرنگ، گواش و مقوا و کاغذ در اختیار بیمار قرار می دهند و می گویند به دلخواه خود ابزار و رنگ ها را انتخاب کند. موضوع و روش کار می تواند اختیاری باشد ولی گاهی موضوعاتی یه بیمار پیشنهاد داده می شود. انتخاب رنگ ها از جانب بیمار وسیله خوبی برای تشخیص حالات درونی اوست. نوع خطوطی که رسم می کند نیز می تواند مبین شخصیت و یا نوع بیماری او باشد.
 یکی از تمرین ها این است که از بیمار خواسته می شود در تاریکی نقاشی کند، بدین ترتیب او با شجاعت و جسارت بیشتری نقاشی کرده و خطوط را آزادانه تر رسم می کند زیرا نگران نتیجه کار نیست. یک روش دیگر، نقاشی کردن همگام با موسیقی است. موسیقی ملایمی برای بیمار پخش می شود و از او خواسته می شود همراه با موسیقی خطوط را بکشد. این کار باعث می شود در حین کشیدن خطوط آرام و ملایم، خود نیز آرام شود. رنگ آمیزی کتابچه های مخصوص و همینطور ماندالا تمرکز بسیاری به افراد داده و ضمن  افزایش حس آرامش، حافظه  آنها را افزایش می دهد. این روش بخصوص در بیماران سالمند دارای آلزایمر بسیار مفید می باشد.

کاردستی - در این روش از بیماران خواسته می شود بوسیله جوراب یا دستکش حیواناتی درست کنند. این کار خلاقیت آنها را بالا برده و کمک زیادی به درمان افسردگی و استرس می کند. ساختن حیوانات پشمالو با کمک کاموا حس شادمانی و محبت و عشق را در افراد مختلف افزایش می دهد. درست کردن یک آلبوم از کارهای دستی گوناگون و یا درست کردن کارت پستال، از جمله روش های هنر درمانی است که شادی و نشاط و خلاقیت را افزایش می دهد. بیمار می تواند در کارت پستال ساخته خود، عباراتی هم بنویسد که گویای حرف های ناگفته او باشد.
عکاسی و فیلمسازی - در دهه های اخیر با اختراع گوشی های همراه، مجهز به دوربین عکاسی و فیلمبرداری، کار ساخت فیلم و انیمیشن برای همه میسر شده است. این امر باعث شده شاخه فیلمسازی و عکاسی و انیمیشن درمانی هم به سایر روش های هنردرمانی اضافه گردد.
 انیمیشن ترکیبی است از تمام هنرها. ساخت یک فیلم کوتاه انیمیشن، ذهن را بسیار خلاق و سرگرم می کند. بیمار می تواند از تمام هنرها  مثل نقاشی و موسیقی و عکاسی و... برای ساخت یک فیلم کوتاه انیمیشن استفاده کند.  او می تواند یک فیلمنامه در باره مشکل یا مشکلات خود بنویسد. فیلمسازی به شکل تیمی و گروهی نقش موثری در بهبود روابط  اجتماعی و گسترش حس مسئولیت پذیری و مفید بودن در افراد دارد. 
وخلاصه  اینکه تمام انواع هنرها وسیله بسیار مناسبی برای ابراز افکار و احساسات درونی و فرافکنی حالات ناخوشایند ذهنی و روحی و حرف های ناگفته افراد هستند. نتیجه آن، خلق آثار هنری و به اشتراک گذاردن دنیای درونی با سایرین است.

تحقیق و نگارش: شهلا قاسمیان دستجردی