ذن چیست آشنایی با آیین ذن در فرهنگ و هنر ژاپن

«آموختن ذن، یعنی یافتن خود، خود را یافتن یعنی خود را فراموش کردن، خود را فراموش کردن یعنی یافتن طبیعت بودایی، طبیعت اصلی و ذاتی ما» استاد دوگن 
آشنایی با آیین ذن در فرهنگ و هنر ژاپن
سحرگاه، سحرگاه جسم و آگاهی. سایه هایی تاریک، بی حرکت، راست نشسته بر بالشتک های مدور، چهارزانو، زانوها متصل به زمین، پشت گردن صاف، چشم ها نیمه بسته، نفس ها آرام و عمیق. گاه صدای گرفته ی استاد که متون مقدس را تفسیر می کند، سکوت را در هم می شکند، متون مقدس سرشار از خردی به پیری جهان است.
در این نحوه ی نشستن؛ زندگی روزمره، جایگاه حقیقی و معنای خویش را باز می یابد، زیرا که در بطن فعالیت و عمل، ذن آن را تعالی می بخشد و به آن ریشه می دهد. 

•    تاریخچه ذن

-چگونگی ورود ذن به ژاپن

بیست و پنج قرن پیش، در هندوستان در اطراف رود گنگ؛ مردی زیر درخت انجیر به مراقبه نشسته است. شش هفته است که او به همین شکل نشسته، بدنش حرکت نمی کند و اگر نقس عمیق و توانای او نبود گمان می کردند که مرده است. او تصمیم گرفته است که تا وقتی مساله‌ی تولد و مرگ را حل نکرده از زیر درخت تکان نخورد. سپس در آخرین ساعات شب به دانش نهایی دست می‌یابد، ظلمات ناپدید شده و نور پدیدار می‌گردد و او بودا می‌شود یعنی بیدار شده.
آن راز و دانش نهایی در نشستن بی هیچ کاری، بی هیچ اندیشه و فکری نهفته است.
در قرن ششم میلادی، راهبی به نام بودی دارما، این تفکر ارزشمند یعنی عمل اینجا و اکنون را به چین برد. بودهیدارما به مدت 9 سال در کوهستان خلوت گزید و در آن مدت فقط به نشستن بودایی در حالی که رو به صخره ی سنگی بود؛ پرداخت. پس از آن در مدت چند سال پیام او در تمام چین شنیده شد. از شاگردانش هویی ننگ، هوانگ پو و لین تسی برخاستند و آموزشی با طراوت و اقتداری جهانی عرضه کردند. این موج که به سوی شرق پیش می‌رفت، ژاپن را هفت قرن بعد دریافت. اول به لطف «ای زای»   و چندی بعد از طریق « دوگن»   دوگن سی سال باقی مانده از عمرش را به نشر اصول ذاذن در ژاپن پرداخت. 

-آشنایی با فرهنگ ذن

راز ذن در این است که بنشینی، خیلی ساده، بدون هدف، بدون میل به سودجویی، در حالتی که تمرکز کامل داشته باشی. ذن را نه می‌توان در یک کلام و مفهوم بیان کرد و نه می‌توان آن را با اندیشه منتقل کرد، تنها با اجرای آن و با تجربه است که ادراک می شود. در فرهنگ و زبان ژاپنی؛ «ذا » یعنی نشستن و «ذن» به معنای مراقبه است. ذاذن برای سلامتی جسم و روح بسیار موثر است چون این دو را به وضعیت طبیعی خود سوق می‌دهد. ذن ماورای همه دوگانگی ها است. به عبارتی این مکتب تعالیم خود را بر پایه‌ی تناقضات می‌آموزد، شبیه به آموزشی که در آیین یین و یانگ صورت می‌گیرد. 
ذن را می توان مراقبه ای ناظر بر چهار لایه شرح داد:
1-    لایه ی اول شاهد و ناظر بودن بر محیط اطراف که شامل نظارت بر تمام اشیاء، بوها و نورها و احساسات نیز می شود. 
2-    لایه ی دوم ناظر بودن بر ذهن است، با نظارت بر ذهن می توان افکار و اندیشه هایی که دائم در حال ورود به ذهن هستند را مشاهده کرد و از این طریق ذهن آرام می شود.
3-    لایه ی سوم نظارت بر بدن خود است، مشاهده و احساس تمام اجزای بدن اعم از بافتها، عضلات و .....
4-    لایه ی چهارم تنفس است که با مشاهده ی ریتم تنفس در هر لحظه می توان به حالت ذن رفت.
در متون سنتی ذن گفته شده است:
-نگاه کردن بدون نگاه کردن
-گوش کردن بدون گوش کردن
-حس کردن بدون حس کردن
-اندیشیدن بدون اندیشیدن 
در این حال، نظاره کردن از وجوه مختلفی صورت می گیرد. مانند تمرین شمشیر زنی است، حواس فرد باید به تمام بخشها و جوانب مختلف باشد. 

بیوگرافی بودی دارما

بودی دارما (حدود آغاز سده پنجم میلادی) یک راهب بودایی بود که آوردن آیین ذن به چین را به او نسبت می دهند. بیشتر منابع او را یک ایرانی یا فردی از جنوب هند می دانند که به جنوب چین سفر کرد و پس از آن به سوی شمال رفت. یکی از منابع اولیه تاریخ ورود او به چین را در روزگار دودمان لیو سونگ (479-420) دانسته و منابع بعدی ورود او را در دوره دودمان لیانگ (557-502) نوشته‌اند. 
متون مقدس بودیسم قبلاً به چین راه یافته بود و امپراطور خود را یک بودایی دو آتشه می‌دانست. خرقه می‌پوشید، گیاهخوار بود و متون مقدس بودایی می‌خواند. به دعوت امپراطور، بودی دارما در روز نخست از ماه بعد به پایتخت رفت. او از بودی دارما پرسید: ذات نهایی حقیقت مقدس کجاست؟ بودی دارما پاسخ داد: « یک خالی که به عمق آن نمی توان رسید و هیچ چیز مقدسی ندارد.» امپراطور دوباره پرسید:« من با چه کسی دارم حرف می زنم؟» و او پاسخ داد:« نمی دانم»  امپراطور نفهمید. بودی دارما تمام دستاوردهای امپراطور نظیر ساختن معبدها، دیرها، نسخه برداری از متون مقدس را دستمایه‌های زمینی شمرد و بی‌پاداش خواند. او گفت: پاداش راستین فرزانگی ناب است. در خالیا و سکوت خانه کند. به شیوه‌های دنیایی به چنگ نیاید.
بودی دارما را آغازگر یک کردار دینی ذن « خیره شدن به دیوار» می‌دانند. ذن باوران بر این عقیده‌اند که «دیوار خیرگی» باعث آرام شدن ذهن می‌شود. بودی دارما برای آموزش چینیان در اصول بودایی؛ «کتاب لنکاوتاره سوترا» را انتخاب کرد. اصل کتاب تاکید بر روشنی درونی دارد. که تمامی دوگانگی‌ها را می زداید و از تمامی تمایزها فراتر می‌رود. تاریخ نگاران پیدایش هنرهای رزمی را در چین به بودی دارما نسبت می دهند. ریشه ی ورزش کاراته را نیز در آموزه های بودی دارما می دانند. زمانی که بودی دارما برای ریاضت و گوشه نشینی به معبد شائولین رفت، مشغول تعلیم ذن گردید و همچنین نبرد بدون سلاح را به مریدان خود آموخت.

مختصری از عقاید ذن گرایان

در شودوکا  نوشته شده است: «نه باید در جستجوی حقیقت باشیم و نه از توهمات بگریزیم.» باید گذاشت تا اندیشه‌ها بگذرند و نباید آن‌ها را حفظ کرد. ذهن ما پیچیده است و رهبری آن دشوار است. اگر بخواهیم بر آن مسلط شویم؛ خیلی زود خسته می‌شویم. این کار امکان پذیر نیست. تنها با تمرکز بر نحوه‌ی نشستن و تنفس می توانیم خودآگاه خویش را فراموش کنیم و در نتیجه اندیشه ها خود به خود و به طور طبیعی عبور می‌کنند و دیگر اندیشه‌ای باقی نمی‌سماند. 
ذن گرایان معتقدند که ذن رنج است، ذن در رنج غوطه ور است. انسان امروزی می خواهد از درد و رنج بگریزد و این موجب ضعف و بی دفاعی او می شود. او دیگر در مقابل استرس های زندگی امروزی قدرت دفاعی ندارد. در عقیده‌ی ذن گرایان؛ هدف از به کار بردن تکنیک های ذن، بالا بردن انرژی، بدست آوردن هشیاری و رفتار صحیح است تا هرچیز در جای مناسب خود قرار گیرد. در جایی که حقیقت مطلق است. 
ذن همواره پر از تناقض است. هرگز از وجه متعارف امور و اشیاء راضی نیست. نگاه را به وجه پنهان می خواند، به سوی واقعیتی دیگر که نمی‌توان با اندیشه‌ی تنها آن را دریافت. برای این کار از طریقی کاملاً ویژه استفاده می کند و آن « کوآن» است. معنای اصلی این کلمه « قانون» است. مقررات و اصل، قانون مطلق که نمی توان آن را تغییر داد و یا دگرگون کرد. یک کوآن ممکن است در معنای ظاهری پوچ و بی معنی جلوه کند اما با تجربه ای عمیق، انسان می تواند آن را درک کند و جوهر کیهانی آن را دریابد. در زمان درس، استاد ممکن است سوالی بپرسد که کوآن باشد و یا شاگرد سوالی بپرسد و استاد جوابی دهد که شاگرد را بیشتر به فکر فرو برد تا معنی پنهان آن را دریابد. زندگی نیز در هر لحظه در حال خلق کوآن هایی است که ناچار به حل آن ها هستیم و با دریافتن جواب آن ، مرحله‌ای را برای رسیدن به حقیقت به پیش می بریم.
ذن و چای یک طعم دارند: آرامش و تمرکز
یک دست صدا ندارد، باید اضداد را متحد کرد. 

تمرینات روزانه در آیین ذن

«حتی اگر محل مراقبه کوچک باشد، همه ی جهان را در بر دارد، حتی اگر ذهن ما کوچک باشد، لایتناهی را در بر می گیرد.»
استاد سکیتو 
استاد دوگن کتاب بزرگی به نام «شوبوگن زو» نوشته که فصلهایی درباره ی روش زندگی روزمره به شیوه ی ذن دارد. یک فصل کامل به نحوه ی شستشو اختصاص دارد. دوگن تاکید می کند که باید مقتصدانه از آب استفاده کرد. او به دقت در مورد شستن دندان‌ها نوشته است. در معابد ذن هر چیزی که برای پختن غذا اعم از سبزیجات و غلات و غیره مورد استفاده قرار می گیرد ؛ نباید هیچ دور ریزی داشته باشد. اگر استاد حتی یک دانه برنج در کف آشپزخانه بیابد، آشپز شدیداً مواخذه می شود. تمام اضافات غذا ها مثل پوست سیب زمینی یا هویج، ته تربچه ها، سبزیجات اضافه و غیره بعد از شسته شدن، در روغن یا آب ریخته و غذای دیگری از آن ها درست می‌کنند. این متن که هشتصد سال پیش نوشته شده؛ هنوز کهنه نشده است. 
همواره بر کاری که می کنید متمرکز باشید، این نحوه ی تمرینات روزانه به روش ذن است که تا به امروز هیچ تغییری نکرده است. 
ذن یعنی تمرکز لحظه به لحظه ی زندگی، ممکن است که در دنیای امروزی این امر به نظر مشکل باشد ولی امکان پذیر است. 
در زندگی روزمره اگر عادت کنیم، می توانیم درد را با بازدم های طولانی مهار کنیم این روش بسیار موثر است. ریشه و سرچشمه ی درد کجاست؟ بی شک ممکن است عضوی بیمار باشد و با انقباض و یا التهاب؛ درد در بدن بوجود آید. اما آنچه موجب دریافت درد می شود ریشه ای روانی دارد. وقتی انسان آرام کردن روان را می آموزد و این کار را از طریق رها کردن اندیشه ها، تمرکز بر نحوه ی نشستن و تنفس انجام می دهد؛ روان آرام می گیرد و درد ساکت می شود.

نحوه ی نشستن:

کمر به طرف جلو متمایل می شود، از حدود مهره ی پنجم کمر؛ ستون فقرات کاملاً راست، پشت راست، با زانوهای به زمین فشار آورده، سر صاف، چانه داخل، پشت گردن راست، عضلات شکم آزاد و راحت، بینی در ردیف ناف ،شبیه به یک کمان کشیده 
دست چپ درون دست راست در حالیکه کف دست ها بسوی بالاست و در سطح شکم قرار می گیرد. چشمها نیمه بسته و بدون خیره شدن به چیزی

نحوه ی تنفس:

تنفس در مدت ذاذن نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. تنفس در ذن به هیچ تنفس دیگری شبیه نیست. هدف اول ایجاد یک ریتم کند، مقتدر و طبیعی است. تکیه بر بازدم ملایم، طولانی و عمیق باعث ایجاد دمی طبیعی و منظم می شود. هوا آرام و خاموش بیرون رانده می شود در حالی که فشار بازدم به درون شکم می رود و به روده ها ماساژ مفیدی می دهد. 
تنفس هنگامی صحیح است که نشستن درست باشد. و ذهن به طور طبیعی از تمرکز عمیق بر نشست و تنفس صحیح، ایجاد می شود.
اکنون پریشان نباش، هرگز پریشان نباش
اگر اکنون خوشبخت باشی، همیشه خوشبخت خواهی بود
زندگی توالی « اکنون» هاست. 
هرجا که اکنون نشسته ای، همان جا مرکز کائنات است.

پروانه قاسمیان دستجردی