انرژی پرانا در یوگا چیست؟

پرانایاما مرحله‌ی چهارم از مراحل هشت‌گانۀ یوگای خسروانی در کتابی به نام یوگا سوترای پاتانجلی می‌باشد. در این کتاب در تعریف پرانایاما آمده است: «کنترل پرانا یا تعدیل تنفس، عبارت است از توقف دم و بازدم که خود پس از استواری و مداومت در وضعیت یا نشتی که آسانا نامیده می‌شود، حاصل می‌گردد.»

 بین تنفس و پرانا ارتباط تنگاتنگی وجود دارد گرچه این دو یکی نیستند. پرانا انرژی حیاتی موجود در هستی است که سبب حیات و قوام تمام موجودات هستی از جمله انسان است. البته به‌طور دقیق نمی‌توان پرانا را تبیین و تفسیر نمود بلکه فقط  باید آن را تجربه کرد. پرانا عامل حیات و فعالیت ذهن بوده و بدون وجود آن، ذهن قادر به فعالیت نیست. این پراناست که ذهن را به فعالیت وا می‌دارد و نوسانات پرانا، باعث ایجاد افکار در ذهن می‌شود. پس کنترل پرانا منجر به کنترل ذهن خواهد شد. با کنترل تنفس‌ها، افکار کاهش یافته و ذهن با استمرار این تمرینات، از درگیری‌ها و منیت‌ها خالی می‌شود. پرانایاما از دو کلمۀ «پرانا» به معنای زندگی، نیروی حیاتی، چی، کی و «آیاما» به معنای گسترش، کشش، هدایت و مهار کردن است. بنابراین «پرانایاما» یعنی گسترش و مهار تنفس که شامل دم، بازدم و حبس می‌باشد.

سوامی ساتیاناندا در تفسیر سوترای49 در مورد پرانایاما می‌گوید: «پرانا یعنی نفس و آیاما یعنی طولانی کردن یا عریض کردن. هرگاه تنفس کنترل شود مثل نگاه داشتن نفس، این کار را پرانایاما می‌نامند. یوگی‌های قدیم اعتقاد داشتند در هوایی که استنساق می‌کنیم ماده‌ای حیاتی و انرژی‌بخش به نام پرانا وجود دارد. هنگامی که پرانا را در ریه‌ها حبس می‌کنیم مواد زائد نابود می‌شوند و با بازدم عمیق خود این مواد را خارج می‌کنیم. زمانی که در اثر تنفس‌های کوتاه و سطحی، اکسیژن  در مایع لنف کاهش می‌یابد قسمتی از موادغذایی موجود در مایع لنف، جذب سلول‌های بدن نگشته و تبدیل به سموم و اضافات بدن می‌شوند. اما با وجود اکسیژن کافی که در راستای تنفس‌های آرام و عمیق در بدن صورت می‌گیرد، موادغذایی به خوبی جذب سلول گشته و باعث افزایش ATP می‌گردند. اگر اکسیژن به اندازه کافی نباشد قند در مسیری قرار می‌گیرد که نهایتاً تولید الکل و اسید لاکتیک نموده و باعث خستگی بدن می‌شود.

علی‌رغم تنفس‌های نامنظم که موجب اختلالات مغزی و بدنی می‌گردند، تنفس‌های عمیق و آهسته و منظم، ذهن را آرام و سلول‌های مغزی را تغذیه می‌کنند. عمر انسان بستگی زیادی به طریقۀ تنفس او دارد. چرا که تنفس ارتباط مستقیم با قلب دارد. تنفس کند و آرام ضربان قلب را کند می‌کند. وقتی ضربان قلب کند باشد عمر انسان افزایش می‌یابد.

نفسی که با فکر و اندیشه و تحت کنترل اراده، هدایت و مهار شود، نیرویی هدایت‌بخش و انرژی‌زا خواهد بود که می‌توان آگاهانه در جهت تکامل از آن استفاده نمود. از این نیروی فوق‌العاده جهت درمان امراض علاج‌ناپذیر خود، دیگران و دیگر مقاصد سودمند نیز می‌توان بهره جست. به آرامی و یکنواخت و آگاهانه هوا را وارد بدن خود کنید و نفس را تا زمانی که احساس آرامش می‌کنید نگاه دارید. در هیچ یک از مراحل پرانایاما نباید فشاری به خود وارد کنید.

پرانا در تمام سطوح بدن انسان توزیع شده و برای حرکت، مسیرهای خاصی دارد که اصطلاحاً «نادی» نامیده می‌شوند. در هنگام تجربۀ استرس، خستگی، بی‌حرکتی، تنفس نامنظم، تغذیه نادرست، کارهای ناصحیح، ارتکاب گناه یا عدم انجام وظیفۀ صحیح ارگان‌ها و ... انرژی در این مسیرها بلوکه شده و تولید مواد سمی می‌کنند. بنابراین انسان بیمار می‌شود. ما با جریان یافتن پرانا در بدن، این سموم را که عامل ایجاد بیماری‌های جسمی، روحی و روانی مختلف هستند، از بدن دفع می‌کنیم و بدن، حالت تعادل خود را باز می‌یابد. زمانی کیفیت پرانا تا حد عالی در بدن افزایش می‌یابد که انسان متعادل و همگام با طبیعت زندگی کند. به عبارت دیگر افزایش میزان پرانا در شخص، با هم‌سویی و هماهنگیش با جهان هستی و منبع و منشا آن یعنی خداوند ارتباط مستقیم دارد. در نظر بگیرید برای شاخه‌ای که از درخت جدا شده چه اتفاقی خواهد افتاد؟ شاخۀ دور مانده از اصل، نیروی دائمی و حیات‌بخش درخت را از دست داده و پژمرده، خشک و بی‌جان می‌شود. انجام تمرینات تنفسی، مدیتیشن، باندا، تغذیۀ سالم، حضور در طبیعت و ... جریان پرانا را در بدن افزایش می‌دهند.

اقسام پراناها

جایگاه پرانا در قلب است. همان‌گونه که ذهن یکی است اما بسته به فعالیت‌هایش به اشکال مختلف متجلی می‌شود. پرانا نیز یکی است. اما پنج شکل به خود می‌گیرد که عبارتند از: پرانا، آپانا، سامانا، اودانا و ویانا. به عبارت دیگر پرانا در بدن پرانیک انسان به پنج گروه تقسیم می‌شود. جایگاه پرانا در قلب است. آپانا در مقعد، سامانا در منطقۀ ناف، اودانا در گلو و ویانا در تمام بدن پخش است. از آنجایی که تمرینات تنفسی مستقیما بر بدن پرانیک اثرگذار است، بنابراین قبل از انجام تمرینات تنفسی می‌بایست حتما انرژی‌ها را توسط آساناها متعادل کرده باشید. چرا که با اندکی توجه به تنفس، بدن پرانیک فعال شده و پنج پرانای (وایوی) فرد باید فعال و سیال باشند. به محض اینکه فرد به تنفس خود توجه می‌نماید این پنج وایو راه‌اندازی شده و اگر انسدادی سر راه‌شان وجود داشته باشد حال فرد دگرگون و بد می‌شود. در این قسمت به شرح مختصری در خصوص پنج وایو و شیوۀ سیال کردن آن‌ها می‌پردازیم:

1. آپانا وایو: غلیظ‌ترین و سنگین‌ترین انرژی‌هاست که در محدودۀ خط ناف و کف لگن قرار دارد. جهتش رو به پایین و مسئول امور دفعیمن‌جمله دفع ادرار، مدفوع یا دفع افکار و خاطرات ناخوشایند می‌باشد. آپانا با دو عنصر خاک و آب در ارتباط است که هر دو سرد و سنگین هستند و خصیصۀ سردی و سنگینی از این دو عنصر می‌آید. با تحریک مولاداهارا یا سواد هیستانا (همچون انجام حرکات خم به جلو) می‌توانیم آپانا را راه‌اندازی نماییم.

2. سامانا وایو: حد فاصل خط ناف و دیافراگم قرار دارد. سامانا به شکل افقی و موّاج حرکت می‌کند و دلالت بر هضم و جذب اعم از هضم وجذب غذا یا افکار و ایده‌های نو دارد. همچنین بر عنصر آتش نیز اشاره دارد. همان آتش گوارش که هضم و جذب را در بدن فیزیکی فراهم می‌کند. عدم تعادل در این وایو، سبب خشم و منیت می‌شود. جهت  راه‌اندازی سامانا می‌توان از حبس نفس (دم یا بازدم)، آساناهای خم به عقب، خم به پهلو، قدرتی و یا تنفس‌های ضربه‌ای استفاده نمود.

3. پرانا وایو: حد فاصل دیافراگم و خط شانه قرار دارد. جهتش رو به بالاست، صاف حرکت می‌کند و بر اندا‌م‌های داخل قفسه صدری(قلب و ریه) اشاره دارد. بنابراین احساسات، عواطف، قدرت بیان و بیان مکنونات قلبی ارتباط مستقیمی با متعادل ساختن انرژی در این قسمت دارد. همچنین بر عنصر فضا نیز دلالت دارد. جهت راه‌اندازی این وایو می‌توان از تمام حرکاتی که با دست انجام می‌شود نیز استفاده نمود. در تنفس‌ها نیز دم سبب راه‌اندازی پرانا می‌شود.

4. اودانا وایو: از تمام انرژی‌ها رقیق‌تر و سبک‌تر است. اودانا به شکل مارپیچ حرکت می‌کند و جهت حرکت آن در اندام‌های انتهایی یعنی دست‌ها، پاها و سر و گردن می‌باشد. اودانا در سر و گردن مارپیچ به طرف بالا می‌رود و در دست‌ها و پاها به جای مارپیچ، حلقه حلقه پایین می‌آید. عملکرد حواس پنج‌گانه، تحت کنترلش می‌باشد. جهت راه‌اندازی آن کافیست بر محل اتصال اندام‌های انتهایی به تنه (دست‌ها، پاها، سر و گردن) کار کرد.

5. ویانا وایو: به صورت ریزشی از تاج سر تا کف پا به پایین می‌ریزد. حرکتش صاف و ریزشی است. عملاً نقش ویانا این است که هر قسمتی از بدن که انرژی آن کم است، آن قسمت را پوشش داده یا هر جا که انرژی گیر کرده و بلوکه شده با فشار انرژی اضافه‌تر، آن انسداد را برداشته و انرژی‌ها را متعادل نماید.

پنج اصل مهم برای تمرینات پرانایاما

1. مکان: اتاقی که در آن یوگا می‌کنید باید مجزا بوده و دارای قفل و کلید باشد. اگر نمی‌توانید اتاق اختصاصی برای تمرینات یوگا فراهم کنید، گوشه‌ای از یک اتاق ساکت را برای این منظور انتخاب و جدا سازید. در اتاق عود و مواد خوشبو بسوزانید.
2. زمان: در تابستان هنگام بعدازظهر یا عصر پرانایاما نکنید. بلکه در ساعات خنک صبح (براهماموهورتا) به تمرینات پرانایاما بپردازید. تمرینات را نباید بعد از صرف غذا یا زمانی که خیلی گرسنه هستید انجام دهید. قبل از شروع تمرین حتما روده‌های خود را تخلیه نمایید.
3. رژیم غذایی: از رژیم غذایی ساتویک استفاده کنید. در انتخاب رژیم غدایی مناسب، غریزه یا صدای درونی شما بهترین راهبر در انتخاب آن است. رژیم غذایی میوه اثری آرام بخش بر مزاج دارد. میوه‌ها سرشار از انرژی هستند و به تمرکز ذهن و کانونی شدن آن، کمک زیادی می‌کنند. از خوردن مواد غذایی مانند نمک که سبب برانگیختگی احساسات می شود باید حذر کنید. نخوردن نمک  در کنترل زبان و به دنبال آن کنترل ذهن کمک موثری می‌کند.
4. شور و شوق: فردی که به تمرینات پرانایاما می‌پردازد، می‌بایست صبور بوده و اشتیاق فراوانی برای انجام تمرینات و رسیدن به هدف نهایی داشته باشد.
5. پاکیزگی نادی‌ها: قبل از مبادرت به انجام تمرینات لازم است فرد از طریق شات کارماها (شش عمل نظافتی در یوگا) بدن و نادی‌ها را از سموم، مواد اضافه و رسوبات پاک‌سازی نماید.

کنترل پرانا در پرانایاما به چه معناست؟

پرانا وابسته به ذهن است، این وابستگی از ذهن به اراده، از اراده به روح فردی و از آن به روح برتر (خداوند) ادامه می‌یابد.
اگر بدانید چگونه کوچک‌ترین امواج پرانایی که در ذهنتان فعالیت می‌کند را کنترل نمایید، آنگاه راز مطیع کردن پرانای جهانی بر شما آشکار می‌شود.
اگر ‌بتوانید پرانا را کنترل کنید، کنترل کامل تمام نیروهای جهان چه ذهنی و چه فیزیکی از آن شما می‌شود. یوگی‌ها می‌توانند نیروی همه‌جا حاضر را جدای از جایی که تمام انرژی‌ها ازآنجا سرچشمه می‌گیرند، کنترل نمایند. حال این انرژی می‌تواند انرژی آهنربایی، الکتریسیته، نیروی جاذبۀ زمین، جاذبۀ مولکولی، ریشه‌های عصبی، نیروهای حیاتی یا ارتعاشات حاصل از ذهن باشد.
یوگی‌هایی که در این علم به متخصص تبدیل‌شده‌اند، دیگر از هیچ نیرویی در جهان واهمه ندارند، زیرا آن‌ها بر تمام جلوه‌‌های قدرت در جهان تسلط یافته‌اند. آنچه به‌عنوان «قدرت شخصیتی » شناخته‌شده است، چیزی جز ظرفیت طبیعی یک فرد در به‌کاربردن صحیح از پرانا خودش نیست.
بعضی آدم‌ها در زندگی موفق‌تر، تأثیر‌گذارتر و جذاب‌تر از دیگران هستند، تمام این ویژگی‌ها تنها به خاطر وجود همین پراناست که برخی از آدم‌ها هرروز ناآگاهانه این انرژی را مصرف کرده در‌حالی‌که یوگی‌ها با به‌طور آگاهانه و با خواست و ارادۀ خود آن را به کار می‌گیرند.

شفای پرانیکی    

کسانی که تمرینات پرانایاما را انجام می‌دهند، قادرند پرانا و نیروی حیاتی خود را در درمان بیماری‌ها به کار بگیرند. همچنین آن‌ها می‌توانند با کومباکا (حبس دم) در هر زمان که می‌خواهند خود را با پرانا از نو شارژ کنند. اگر بیماری دارید که مبتلا به رماتیسم است، به‌آرامی پاهای او را با دست‌هایتان شامپو کنید. زمانی که در حال شامپو کردن پاهای او هستید، کومباکا را انجام داده و تصور کنید که پرانا از دستانتان به بدن بیمار منتقل می‌شود. خود را با هیرانیاگاربا  یا پرانای الهی متصل کنید و تصور کنید که انرژی الهی و کیهانی از دستان شما به فرد بیمار منتقل می‌گردد. بیمار در ابتدا احساس گرما، آسودگی و قدرت می‌کند. یکی دو بار سعی کنید خودتان را بهبود بخشید، آنگاه عقیده‌تان در این زمینه بیشتر و قوی‌تر می‌گردد.
با این روش شما می‌توانید بیماری‌هایی از قبیل سردرد، قولنج روده، یا هر نوع بیماری دیگری که با ماساژ یا لمس آهنربایی شما درمان می‌شود. زمانی که کبد، طحال، شکم، یا هر بخش دیگری از اندام‌های بدن را ماساژ می‌دهید، می‌توانید با سلول‌ها صحبت کنید و به آن‌ها دستور بدهید که «ای سلول، به‌طور صحیح و منظم وظیفۀ خود را انجام دهید. من به شما دستور می‌دهم که این کار را انجام دهید». آن‌ها از دستور شما پیروی می‌کنند، آن‌ها هم دارای هوش نا‌خودآگاه هستند. زمانی که در حال انتقال پرانا هستید، سعی کنید ذکر تکرار کنید. چند مورد را با همین روش امتحان کنید، آنگاه در انجام این کار خبره می‌شوید.
ایمان، تخیل، توجه و علاقه نقش بسیار مهمی در درمان بیماری‌ها از طریق انتقال پرانا به بدن فرد بیمار ایفا می‌کند. زمانی که در تمرینات و تمرکز خود پیشرفت کردید، آنگاه می‌توانید بسیاری از بیماری‌ها را تنها بااراده کردن درمان کنید.
حتی می‌توانید از طریق فضا پرانا را به دوستانتان که در فاصلۀ دوری از شما زندگی می‌کنند، بفرستید. به این روش «درمان غیرحضوری» گفته می‌شود. پرانا به‌صورت نامرئی مثل امواج بدون سیم و جرقه‌های رعدوبرق در فضا سفر می‌کنند. پرانایی که با افکار شفادهنده به خود رنگ گرفته، در جهان خارج منعکس می‌گردد.
شما می‌توانید با حبس نفَس (کومباکا) خودتان شارژ دوباره کنید و پرانای تازه وارد بدنتان نمایید و این امر مستلزم تمرینات منظم، ثابت و طولانی‌مدت است. هرگز به این موضوع فکر نکنید که با پخش و دادن پرانا، انرژی خود را تخلیه ‌می‌کنید، باید بدانید که هر‌چه بیشتر بدهید، پرانای بیشتری از منبع الهی به شما داده می‌شود. این قانون طبیعت است. در این مورد آدم خسیسی نباشید.

منابع:
کتاب «دم‌گستری در یوگا» نوشتۀ سوامی شیواناندا، برگردان: فرهاد خالصی مقدم
کتاب «هاتا یوگا» نوشته سوامی ساتیاناندا، برگردان: جلال موسوی نسب
کارگاه‌های آموزشی استاد هاله نیک‌افشان
باشگاه یوگای وحدت، استاد علی اصغر شاه‌رضایی
باشگاه یوگا پرنده آزاد

مولف: راضیه افخمی، مربی یوگا